hr
it
slĆirić, Saša: Jugoslavenska trauma Fulvija Tomizze (2020)
Fulvio Tomica (Tomizza) je Dalmatinski san dovršio 1997. godine, ali je ovaj roman objavljen na tek posthumno, 2001. godine, dve godine nakon Tomičine smrti. U prevodu Deana Trdaka na hrvatski ovaj roman je objavljen 2002. u Tomičinom rodnom Umagu.
Tri narativne linije mi se, rekreativno gledano, seku pred očima u Dalmatinskom snu: storija o neuzvraćenoj ljubavi kao motor zapleta, evokacija porodične povesti u koju spada i autorova analiza odnosa prema svom rodnom mestu koje je nakon Drugog svetskog rata pripalo drugoj državi. Treća linija bi mogla biti prikupljanje građe za istorijski roman koji se odvija na Visu i u drugim mestima na dalmatinskoj obali u 18. veku a koji narator, italijanski pisac, neće napisati.
Prva pripovedna linija sobom nosi tu osobenost što je reč o iznenadnoj privrženosti (ljubav na prvi pogled) koja se javila kod pisca u zrelim godinama prema studentkinji iz Zadra. Ovaj erotski impuls nerazmrsivo je povezan sa afekcijom pisca prema sredinama u kojima ne živi, ali ciklično boravi. To je Istra, poluostrvo njegovog rođenja i rane mladosti, i posebno Dalmacija, region odakle potiču njegovi preci koji su se pred Turcima doselili u Istru u ranijim vekovima. Dakle, narator Tomičinog romana deli sudbinu i status samog pisca, istarskog Italijana koji je emigrirao u Trst, ali je ostao vezan za zemlje svog i porodičnog porekla. On u njima povremeno boravi ne više samo kao turista, već i kao prevođeni i uvažavani pisac, gost novostečenih privrženih prijatelja, dalmatinskih sveučilišta i kulturnih ustanova. U tom tropletu, izvija se dalmatinski san starog pisca i emigranta, odnosno čoveka dvostrukog ili podeljenog identiteta.
Isprva me je najviše zanimalo kako istarski Italijan vidi Jugoslaviju, zemlju koja mu je „otela“ rodno mesto, zajedno sa poluostrvom koje je u međuratnom periodu pripadalo fašističkoj Italiji, pre toga Austrijskog carevini, te nekoliko vekova pre toga Mletačkoj Republici. Kao što sam očekivao, taj pogled je ispao složen, ali, što nisam očekivao, ne naročito povoljan po predstavu Jugoslavije.
Najpre o složenosti intimnog doživljaja naratora. Narator romana Dalmatinski san je sin lokalnog (relativno) imućnog oca i potomak čuvenog Jurija Jurcana (Zorzija Giurizzana), izbeglice iz južne Dalmacije, koji je praktično osnovao mesto, bio prihvaćen kao predvodnik zajednice i podigao lokalnu crkvu. U isto vreme, kao dečak i mladić, narator je deo italijanske zajednice, ide u školu sa svojim italijanskim vršnjacima i zaljubljuje se, polu-uspešno, u italijanske devojčice. Narator nam prenosi atmosferu distance pa antagonizma koja ja vladala u odnosima između dve zajednice, s tim da je distanca, ali i convivenza, suživot, karakteristična za mirnodopski period a antagonizam za ratni i posebno poratni period, posebno ako imamo u vidu perspektivu istarskih Italijana.
Ipak, narator se ne tuđi od slovenskih vršnjaka, jedan je od najboljih na časovima hrvatskog jezika, tako da mu Gracijela, devojka u koju je zaljubljen „s mješavinom zabrinutosti i prijekora“ kaže da se o njemu govori „da si jedan od njih, da si i ti ’drug’“. Ovaj citat je važan jer približava mišljenje većine u italijanskoj zajednici. Ono ilustruje pomenutu distancu i uspostavljeni antagonizam između slovenskog i italijanskog stanovništva Istre. Važan je zapravo dvostruko jer otkriva dvojaku osnovu distance i antagonizma. Jedna je etnička: Italijani naspram Slovena, koje Italijani nisu dodatno etnički diferencirali na Hrvate, Slovence i ostale, niti su ih imenovali Jugoslovenima. Druga osnova antagonizma je ideološka: Italijani sebe vide kao pristalice postojećeg poretka kao uobičajenog naspram „drugova“ kao imena za novouspostavljene odnose u jugoslovenskom socijalizmu, koji Italijanima izgledaju pomereni.
Dakle, Italijani su sebe videli, što i narator eksplicira na drugom mestu, kao legitimne političke gospodare poluostrva, kao pripadnike više i razvijenije kulture koja seže do antike i kao protivnike socijalističkog društvenog eksperimenta koji se posle rata uspostavlja i u Istri. Tomičin narator je svestan gledišta svoje zajednice i u osnovi joj ne oponira, ali i ne promoviše uverenja o italijanskom državnom pravu i kulturnoj supremaciji italijanske nad slovenskom kulturom. Međutim, ni on, iz ličnih razloga, nimalo ne ceni poredak koji uspostavljaju jugoslovenski revolucionari, jer počiva na nacionalizaciji zemlje i nekretnina imućnih seoskih posednika i kapitalista, tako da i njegova porodica ostaje bez dobrog dela svoje imovine.
Ali ne samo to: naratorov otac će pod, kako narator sugeriše, neosnovanim optužbama (sabotaža, pretnje režimu, saradnja s neprijateljem sa druge strane granice) više puta završiti u poratnom zatvoru. Dakle, kad se sve sabere, pojam Jugoslavije za naratora romana Dalmatinski san znači politička represija, otimanje privatne imovine i seljenje centra države iz Rima u Zagreb i Beograd. Tu je i bilingvalnost s kojom narator nema problema, naprotiv, odgovara mu, s tim da sada društveno privilegovana kultura u Istri postaje slovenska.
Nesumnjivo u najslabija mesta u ovom romanu spadaju naratorovi komentari raspada Jugoslavije početkom 1990-ih, koje on iznosi u skraćenoj formi navodnih nepristrasnih objašnjenja. Ova objašnjenja nas suočavaju sa limitiranom i ipak pristrasnom naratorovom percepcijom aktuelnih događaja, kao i ograničenim predznanjima kojima raspolaže o složenosti jugoslovenskog društvenog života i državnog uređenja.
Prilikom jedne od poseta Dalmaciji, narator je u kolima sa suprugom i prilazi im policajac koji ih stišanim glasom pita da li imaju da mu prodaju lire koje su mu, kako im objašnjava, potrebne da bi kupio lek. Naratoru je sama pojava policajaca okidač za rad traume[1], i povrh toga je uplašen da nije reč o policijskoj provokaciji (jer postoji zabrana zamene deviza van mesta predviđenih za to). Narator odbija molbu policajca uz izgovor da je već promenio svoje lire. Ženin komentar, kada se policajac udalji, je sarkastičan i odnosi se na ceo sistem u Jugoslaviji: „Znači da je gotovo s komunizmom u Jugoslaviji kad se narodna milicija počela baviti švercom valute“. Na stranu racionalna bojazan italijanskih turista, pomešana sa traumatičnim sećanjem, indikativna je identifikacija zemlje i sistema, odnosno poruga upućena sistemu (komunizmu), koja upućuje na ideološke osnove percepcije, a njih nije lišen ni narator.
Još su veći propusti u naratorovim komentarima koji teže da budu istoriografski ili novinarski objektivni kada slika atmosferu uoči raspada Jugoslavije. Primetna je naratorova naklonost prema antikomunistički nastrojenim meštanima u Dalmaciji, prema kolegama u Zadru, Danilu i posebno docentu Jerku, od kojih ovaj potonji razmišlja o osnivanju demohrišćanske stranke za predstojeće višestranačke izbore u Hrvatskoj, prve takve od izbijanja Drugog svetskog rata. Nije da narator nije svestan traumatičnog nasleđa Drugog svetskog rata i hrvatsko-srpskih tenzija (pominje ustaške zločine pripisujući ih Paveliću), ali nijednom rečju ne pominje šovinizam bujajućih nacionalizama, posebno hrvatskog, kao ni njegove brojne revizionističke i šovinističke crte. Čini se da je antikomunizam, kao temeljna crta naratorovog senzibiliteta, „oplemenjen“ kulturnom bliskošću sa dalmatinskom katoličkom sredinom, što je ublažilo mogućnost njegovog kritičkog skeniranja onoga što se dešava pred njegovim očima. Ipak, ironično, za vreme rata u Hrvatskoj, tokom postojanja provizorne države krajiških Srba, naratorova kuća u Istri će više puta biti obijana i poharana. To će se desiti u situaciji kada Istra primi više hiljada izbeglica sa ratom zahvaćenih područja u Hrvatskoj, Bosni i sa Kosova, kada disciplina i poštovanje zakona popuste i kod domaćeg stanovništva.
Antagonizam starosedelaca i novopridošlica je neizbežna notornost svakog kraja, posebno onih gradova koje su izbeglice i osnovali, poput Tomičinog rodnog mesta. Ironija ovog antagonizma je u tome što se međusobno uvek nadgornjavaju dve grupe emigranata, oni iz starijeg perioda koji su u međuvremenu stekli patinu starosedelaca, i novopridošlice, koji će takođe kroz generaciju ili dve prikačiti sebi titulu starosedelaca. I sve tako do današnjih dana. Uostalom, i narator romana Dalmatinski san postaje posleratni italijanski emigrant u Trstu. Međutim, narator ovog romana je očito u vlasti jednako stare i raširene predrasude da su za kvarenje običaja i, uopšte, unošenje nereda i nestabilnosti u svakodnevicu, odgovorni došljaci.
Pa tako kao ciklični povratnik na svoje imanje piše: „Nisam uspijevao oprostiti rijetkim preostalim mještanima njihovo slijepo oponašanje ponašanja, navika i mentaliteta novih susjeda koji su se spustili iz unutrašnjosti, za koje je to bila zemlja koju je trebalo iskoristiti uz minimalni utrošak energije jer im nikada nije bila prirasla srcu“. Oni „koji su se spustili“, inače u tzv. dubrovačkoj književnosti označeni Vlasima, što nije etnonim već profesionalno određenje za stočare i nomade, po naratoru su inertni i virulentni, pa su svojom bezbrižnom inercijom zarazili starosedeoce. Tako se ponašaju jer zemlja na koju su došli „nikada im nije bila prirasla srcu“, što objašnjava njihovu ratarsku benevolentnost. Za razliku od prvih doseljenika, koji su pod vođstvom naratorovog pretka Zorzija Jurcana, krčili šume, vadili panjeve i korenje i uklanjali krupno i sitno kamenje iz retke crvene istarske zemlje, praveći obradive površine.
Izgleda da je naratorova žena, Eleonora, Italijanka ali bez dodirnih tačaka porekla sa ovim krajevima, zadužena da u romanu ispolji italijanske stereotipe o Jugoslaviji i Balkanu. Na pomenutom putu kolima kroz Dalmaciju, s zadatim ciljem da se stigne do Višegrada i vidi čuveni most o kome je pisao Ivo Andrić, Eleonora će najpre uporediti krajeve ispod Velebita sa onim umaškim, zbog spoja šuma i obradivih površina „crljenice“. No, „sarkazam romana“ izreći će Eleonora kada bračni par prispe u Zadar i sedne u lokalni restoran. Biće „dočekani pozdravima i italijanskim napjevima otpjevanim samo za nas, konobarima uslužnim ali ne i laskavim, raznolikim jelima na izbor po smiješnim cijenama“ (55). Ovu će gotovo idiličnu atmosferu Eleonora prokomentarisati rečima: „Kao da nismo u Jugoslaviji“.
Dakle, ništa gostoprimljivost i entuzijastično kafansko raspoloženje kao opšta mesta pozitivnih stereotipa i autostereotipa o jugoslovenskom mentalitetu, naglašena ksenofilija, uz pridodate kulturne manire konobara[2] i niske cene. Jugoslavija je očito za Eleonoru povezana za odsustvom svega toga: gostoprimstva, veselosti i manira, što, uzmemo li posebno u obzir crnotalasnu i neonaturalističku prozu i film, nije daleko od njihovih prikaza, ali samo naspram jedne čak nametljive srdačnosti i uslužnosti kao stalnih crta autopercepcije jugoslovenskih mentaliteta.
Posebno je zanimljiv opis bosanskih muslimana i nadahnut doživljaj Sarajeva prilikom prvog boravka naratora i njegove supruge u ovom gradu. Ovo prvo kao da je proisteklo sa stranica Andrićevih spisa, ali njegove istorijske imaginacije i tekstova koji referišu na 17. ili 18. vek, a nikako savremeno doba SFRJ. Njihova sarajevska šetnja sadrži dozu dirljivosti i nečeg gotovo pa mističnog i idiličnog u isti mah, kada Eleonora kao da očarava prodavačice suvenira, koje se „nisu mogle suzdržati a da je ne pomiluju“, dok su joj muškarci govorili ti, kao i ona njima. Ovakva prisna i humana atmosfera preobražava i samu Eleonoru, neznanku koja prvi put boravi u Sarajevu, što je naratora podstaklo da ospolji sefardsko poreklo svoje supruge, te da pomene njenog katalonskog pradedu prezimena Albahari.
Indikativan je, i stoga što nije podrobnije objašnjen pa je ostao dat u opskurnom sfumatu usputnih konstatacija, odnos Tomičinog naratora prema Beogradu. U poratnim godinama Tomičin narator je dobio „stipendiju za filmsku akademiju u Beogradu“. Iskustvo svog kratkotrajnog boravka u Beogradu sažima u ciglo dve rečenice: „U glavnom gradu Jugoslavije proživio sam najčudnija, najotuđenija, najteža i najtužnija četiri mjeseca u svom životu. Na zimske sam praznike sam otišao s čvrstom odlukom da se tamo više nikad ne vratim“ (41).
Indikativan je i način na koji narator romana Dalmatinski san upoređuje dve epohe, italijansku, koja je od 1923. zapravo fašistička vlast, i onu poratnu. „Fašizam, koji ovdje nije uprljao ruke zločinačkim djelima zbog pomirljive naravi ovdašnjeg stanovništva, ograničio se na to da ga ignorira, učvrstivši odnose uzajamnog suživota s viđenijim osobama. No, njih je zarazio zlom kojeg nije lako predočiti i čije će se posljedice vidjeti tek kasnije. To je povećalo prepredeno preduzetništvo, bezočnost, a skupa s njom i udvorništvo na štetu čestite radinosti i dobrobit nemarnog, svodničkog, mačističkog i čak razvratnog besposličarenja“. Dakle, fašizam po Tomičinom naratoru nije okaljao ruke zločinom, ali jeste štetno delovao tako što je promenio radni mentalitet građana, podstičući besposličarenje[3].
Narator romana Dalmatinski san priznaje da je njegov otac („čovjek velikog srca i slabog karaktera“) u tom periodu uspeo „da ostvari svoj san o društvenom usponu“. S druge strane, poratnu epohu opisuje ovako: „Kad se uspostavio režim slavenske odmazde potpomognut komunizmom, tada su se stvari promijenile iz korena“. Svaki režim traži „sljedbeništvo“, uvodi zanimljivu distinkciju narator, međutim ovaj poratni imao je nameru i da promeni ljude, ne samo da instalira vlast partijskih poslušnika. Nosioce novog uređenja režim je našao u osobama, kako uviđa narator, „koje su uvijek gajili nasklonost prema svakom kome je bilo bolje i tko si je mogao dopustiti da živi od rente ili da ga uzdržava žena“ (svi citati su sa 22. i 23. strane).
Teško je u ovim svodećim komentarima naratora romana Dalmatinski san ne osetiti na čijoj strani stoji, odnosno da možda govori iz srca vlastite traume. Italijanski fašizam, koji je i u Istri trajao dve decenije, nije počinio nijedan zločin, tvrdi narator, ali ne pominje progon političkih neprijatelja, zavođenje diktature i fašističku propagandu koja je bila rasistička i antisemitska. Naspram fašističke uprave, koja je za naratora najviše štetna jer je uticala na radni mentalitet domaćeg stanovništva, stoji „slovenska odmazda potpomognuta komunizmom“, što je trojaka stvar: ciljano slovensko nasilje nad Italijanima, nasilje a ne suživot, i povrh svega socijalna revolucija koju sprovode klasno ostrašćene osobe kojima smeta svako ko je živeo bolje, živeo od rente, pa čak i oni koje su izdržavale žene. Ovo poslednje kao da nosi satiričan prizvuk prema propisima i praksi novih vlasti.
Dakle, iz naratorove perspektive, kao što reč odmazda direktno upućuje: poratne vlasti su ciljano proterale Italijane, što je zločin po sebi, iako fašisti u Istri nisu počinili nikakav zločin, izložili ih nasilju i osvetili se imućnijima – tako narator opisuje sprovedenu agrarnu reformu i zavođenje društvenog vlasništva.
Ovo je narativ koji nije uspeo da prevaziđe posledice doživljene traume, da bude u većoj meri samokritičan niti da proba da razume načela i namere društvenog preobražaja koji se sprovodi u Jugoslaviji, budući da je pozicija sa koje nastupa pozicija dvostruke ili trostruke žrtve: pozicija proteranog i maltretiranog Italijana i sopstvenika kome je oduzet deo imanja. Dalmatinski san romana Dalmatinski san tako je ostao trop, kliše ili opšte mesto neostvarene zaljubljenosti ili nemoguće ljubavi osobe u poznim godinama života, ali nije doneo katarktičku širinu u razumevanju drugačijeg društvenog sistema i traumatičnih italijansko-slavenskih međuetničkih odnosa. Samokritičnost Tomičinog naratora je blaga i fargmentarna, kritičnost prema drugima, naprotiv, pojačana i obuhvatna.
Logično je pretpostaviti da je i vreme pisanja ovog romana, neposredno nakon prve faze unutarjugoslovenskih ratova (1991, 1992-95), uticalo da se o tada već bivšoj zajedničkoj zemlji, Jugoslaviji, piše benevolentnije. Međutim, lako je zaključiti da u tom osvrtu na Jugoslaviju naratora romana Dalmatinski san, nema nostalgije, kao što, treba priznati, nema ni malicioznosti. Zapravo, narator uzima u fokus jugoslovenski period ne zbog njega samog, već zbog istorijskog toka koji je učinio da i sam posle rata postane državljanin zemlje u kojoj se obreo, koju nije birao, koju je odlučio da napusti, ali i da joj se periodično vraća. Istra i Dalmacija koji se nalaze u narativnom fokusu su tu iz ličnih razloga, koji se vrednosno nalaze pre i iznad istorije, ali teško je ovom narativu da izbegne pomenuti zaključak da je naratorov doživljaj Jugoslavije kao društveno-istorijskog konteksta u kome su se obreli Istra i Dalmacija posle Drugog svetskog rata zamućen ličnom traumom i ideološkom osudom sistema koji se instalirao s one strane Jadranskog mora.
[1] „Pogled na milicionere u plavim uniformama i kapama sa štitnikom još uvijek mi je ulijevao tjeskobu, vrlo blisku strahu. Gledao sam ih kad su odvodili moga oca te za vrijeme njegova pritvora, kad su banuli u kuću, otkovali daske sa stropa, čekićem tražili prazninu u zidovima. I Eleonora je naučila bojati ih se, zvala ih je ’uobraženim njuškama’.“ (str. 53)
[2] Ne mogu a da ne pomenem lik iz drame Radovan Treći Dušana Kovačevića, sasvim sporedan lik konobara kome je Taško Načić dao upečatljivost i „mrski“ nezaborav. Ovaj konobar, inače stasom korpulentan i „odvraćajući“, što se uvek podrazumevalo kao prednost u sektoru uslužnih delatnosti – da prodavac istovremeno bude u stanju da bude i izbacivač – sušto je naličja Tomičinog pozitivnog stereotipa. U Kovačevićevoj drami konobar je ne samo neuslužan i odbojan (sve što gosti zatraže, nema, niti im on zauzvrat nudi nešto drugo), već provokativno vulgaran i agresivno uvredljiv prema gostima.
Kovačević je svoju dramu pisao početkom 1980-ih i ona se, kao i sve njegove druge drame iz tog perioda, koje su postigle izuzetan uspeh u pozorištima, a poneka je adaptirana i za film (eto, Radovan Treći nikad nije postao i filmski junak, možda zato što je nestao zajedno sa svojom glumačkom inkarnacijom, Zoranom Radmilovićem), može tumačiti kao kritika socijalističkog društva, sprovedena u osnovi sa identičnih pozicija koje zauzima Tomičin narator i njegova italijanska supruga krajem 1980-ih.
Nekoliko je tu ključnih primedbi ili zapažanja o socijalističkom mentalitetu. Prva od njih je nebriga o društvenoj svojini koja rađa neodgovornost u obavljanju posla. Zato Kovačevićevog konobara uopšte nije briga kakav će utisak gosti poneti o restoranu u kome radi, da li će im zadovoljstvo provedenog vremena biti naknadni podsticaj da ponovo dođu i možda postanu stalne mušterije. Nije ga briga, tako se to tada mislilo, jer nije njegovo, odnosno nije vlasnik i samim tim nema interesa da bude odgovoran, uslužan i predusretljiv prema gostima. Domaći kapitalizam je pokazao da se stvari u ovih tridesetak godina, ili 10 plus 20, nisu suštinski izmenile i pored promene vlasničkih odnosa.to ne znači da su danas konobari podjednako neljubazni ili osorni kao nekada, već da se i danas može naleteti na takve profesionalne specimene, kao što je i u ona vremena bilo profesionalnih i predusretljivih obavljača svog posla.
Ako sad spojim oba iskustva, iz Tomičinog romana i Kovačevićeve drame, odnos prema gostu u isto vreme je odnos prema strancu (doslovnom strancu, turisti) i prema neznancu. U korenu tog odnosa je nepoverenje, odnosno državno podstican oprez prema neprijatelju koji nikad ne spava. Kad je budan, a očito da je budan stalno jer čini se da pati od insomnije, smišlja kako da se infiltrira u jugoslovenski socijalistički raj, pa su hoteli i restorani kao logični punktovi koje stranci posećuju prva linija odbrane državnog poretka, odnosno antišpijunske delatnosti.
Iza ove šaljive predstave ima više „ozbiljnih“ slojeva. Suština je da jugoslovenski režim nikad nije verovao strancima, ni onima sa zapada, koji su posle rata primili gomilu kvislinške emigracije i oličavali neprijateljsku paradigmu kapitalizma, ni onima sa istoka, posle Rezolucije IB-a. Uprkos tome što je crveni SFRJ pasoš otvarao vrata mnogih granica, bezbednosna kultura u zemlji, čitaj: jačanje nepoverenja prema strancima, do raspada zemlje ostala je na izuzetno visokom nivou. S druge strane, zbog nikad rasvetljenog delovanja tajnih službi, one su postale predmet konspirološke opsesije i političkih komentara u kojima postaju svemoćne i oličenje skrivene i konačne istine o svakome.
Mogla bi se dalje razvijati teza o socijalističkoj popularnoj kulturi kao u osnovi ruralnoj i palanačkoj, koju nikad, ni u percepciji spolja ni u autopercepciji, nisu krasile prefinjenost i kultivisanost, već grubost i sirovost alfa mužjaka, koji bi zauzeli glavna mesta na korzou, u kontrolisanom podzemlju ili u komitetu. To je delom šira „priča“ kako o odnosu narodske i visoke kulture, tako i o modernizacijskim procesima u posleratnom društvu, a na toj klackalici antagonizma prirode i kulture, prvobitnog i kultivisanog, nasleđenog i usavršenog..., nije da ni poratni režim nije doprineo petrifikaciji sirovih ali podatnih sila koje su upregnute u održanje sistema. Stoga su disciplina i privrženost (lojalnost), koju ljube svi autoritarni sistemi, bili na pijedestalu, iznad nauke, umetnosti i kulture kao potencijalnog jezgra društvene kritike, koje su morale biti nadzirane i usmeravane, odnosno delovati u uslovima strogo ili nešto manje strogo kontrolisane slobode.
Iako su Tomičin narator i njegova žena jednostrani u sarkastičnoj sujeti, oni pogađaju u polovinu suštine, prisutne u jugoslovenskoj umetničkoj i naučnoj samokritici. Gledano 30-ak godina kasnije, zaista je lako uočiti krivulju tzv. istorije dugog trajanja o neprekidnom sučeljavanju modernizacijskih i tradicionalističkih tendencija, koje su nastale još od formiranja nacionalne države u 19. veku a nastavile da postoje i kasnije.
Naravno, bilo bi pojednostavljeno poistovetiti modernizaciju sa npr. kosmopolitizmom, naučnim progresom i liberalnom demokratijom socijalne države skandinavskog tipa a tradicionalizam sa regresijom, represijom i diktaturom. Zaključak je da je sve vreme postojala i funkcionisala „koordinacija“ regresivnog tradicionalizma i autoritarnih tipova režima koji su preko stabilokratije težili vlastitoj nesmenjivosti.
[3] Ne želeći da proizvoljno prekopavam po bezobalju interneta, pitanje o učinku italijanskog fašizma u Istri postavio sam upućenoj osobi, ujedno i nepristrasnoj, koja je zadužena od samog početka za realizaciju pograničnog festivala koji nosi Tomičino ime a čiji program odlikuje za regionalne prilike atipičan visok stepen aktuelnih tema i provokativnih pristupa. Evo njegove dopune: „Najproblematičnije je to ignoriranje talijanskog fašizma, koji naravno da je bio nasilan i zločinački (paljenje slavenskih škola u Istri, ubijanje i protjerivanje slavenskih političkih uglednika, svakodnevna prijetnja nasiljem i to od 1920. godine, pa upravo će se u julu obilježiti 100 godina paljenja Narodnog doma u Trstu)“. Ova rečenica ne teži da sumira učinak italijanskog fašizma, već je navodim tek iz jednog razloga – da potvrdi moju sumnju o čudnoj Tomičinoj benevolenciji ili miopiji prema ovoj temi.
Saša Ćirić (1975.) – završio Filološki fakultet u Beogradu, grupu za srpsko-svjetsku književnost. Radi na Radio Beogradu 2, gdje prati postjugoslavenske i balkanske književnosti. Bio je urednik u Betonu, dodatku dnevnog lista Danas. Književni kritičar tjednika Novosti iz Zagreba od 2009. godine. Pisao političke analize za e-novine, e-balkan, portal Peščanik i povremeno ih piše za sajt elektrobeton.net.
Objavio knjige kritika Užici hermeneutike (Zrenjanin, 2009.) i Ujed istorije (Ulcinj, 2009.), kao i knjigu drama Tri radio drame (Beograd, 2015.). Od suradnje sa postjugoslavenskom periodikom, pisao književnu kritiku za web-portal knjižare Booksa i bio urednik književno-kritičke razmjene sa Booksom iz Srbije (2008.-2011.). Najčešće pisao za časopise: Zarez i Quorum, Sarajevske sveske i SIC!. Pisao komparativne analize za emisiju „Pojmovnik postjugoslavenske književnosti“ Trećeg programa Hrvatskog radija. Pojedini tekstovi su mu prevedeni na njemački, albanski, slovenski i makedonski jezik.